Рубрика «Өг-бүле тыва кижиниң сүзүү»
Шагаа бүдүүзүнде Тыва Республиканың Национал архиви өгбелеривистиң өг-бүлезинге, ажы-төлүнге, төрел-дөргүлүнге хумагалыг байдалының ёзу-чаңчылдары-биле таныштырылгазы.
Дөгүй берген ада-иелерин үнелеп хүндүлээри. Ада-иелерин үнелеп хүндүлээриниң чылдагааны – оларның ачы-хавыяазында.
Бир дугаарында, бо назынында ада-иези дээрге кижи бүрүзүн буянныг үүлезинден кижи кылдыр чаяап берген эргим чоок улузу боор. Кижиге үнелиг болгаш өртээ чок, эртинелиг мага-ботту ада-иезинден аңгы өске чоок улузу-даа, эш-өөрү-даа бодарадып берип шыдавас. Чүге дизе ада-иези келир үеде ажы-төлүнден кандыг-бир ажык-кончаа манавайн чоруур. “Ажы-төлүм боттарының салымының айыы-биле чонунуң аразынга менди-чаагай чурттаар болзун!” деп сеткилдиг болур.
Ийи дугаарында, ажы-төлду бодараткаш, оларны үнелеп камнавышаан, доругуп өзеринге дузалап чоруур улус чүгле ада-иелери-дир. Олар дег энерелдиг болгаш авыралдыг сагыш човаачал улус ховар. Ынчангаш бо назынында ада-иези дээрге ачы-хавыяалыг, энерелдиг, авыралдыг эргим улузу болур.
Үш дугаарында, ажы-төлу кадык шыырак өзүп келгеш, садик, школа, колледж, училище, институт дээш өске-даа өөредилге черлеринге эртем-билиг чедип алзын дээш, ада-иелери кандыг-даа бергедээшкиннерден анчыгзынмайн, кортпайн, күш-шыдалын, амыр-дыжын харамнанмайн чоруур. “Бис-даа канчаар, ажы-төлүвүс-ле тодуг, чылыг, идик-хептиг, эртем-билиглиг-ле чорза!” деп бодаар. Ынчангаш ада-иелерниң ачы-хавыяазынын өртээ турбас.
Дөрт дугаарында, ажы-төлүнүн угаан-медерели болгаш сөс-домаа, мага-боду бүгү талазында сайзыраңгай болзун дээш, хүн бүрүзунде сагыш човап, чүрээниң ханызындан эки чүүлдерге кижизидип, чагып сургап, сүмелеп чоруур. Ниитизи-биле багай чүүлдерни кылбазын, өске улуска хамаарылгазы эптиг, корум-чурумнуг, көрүштүг болзун дээш, чагыг сүмени үргүлчү берип чоруур.
Беш дугаарында, эр кижини – ада, кыс кижини – ие болур кылдыр чаяап каан болганда, ажы-төлүнүң чогуур хар-назыны келирге, ада-ие бүрүзү оолдарының, уругларының өг-бүле тудуп амыдырап чурттаарынга дузалажыр. Кээргел сеткилинден ажы-төлу кезээде багай чүвеге таварышпазын, чедишпес чүвези турбазын, багай чурттавазын деп сеткип бодааш, энерелдиг сеткилинден ачы-дузазын көргүзүп, дузалап чоруур чылдагааны ындыг болур.
Алды дугаарында, ажы-төлү быжыг кадыкшылдыг болзун дээш, ада-иелери боттарының уйгу-дыжын харамнанмайн, оларны камнап, камгалап, карактап чоруур. Кижи бүрүзү долгандыр турар чүүлдерден хамааржып чоруур болганда, амылыг бойдус, эртем-билиг, кижилер болгаш өске дириг амытаннар-биле чылдагаан болгаш үре-түңнелден харылзаа-хамаарылгалыг.
Ынчангаш бисти кара чажывыстан тура азырап өстүрүп, бут кырынче тургузуп каан ачы-хавыяалыг эргим ада-иелеривистиң ачы-буянын эгидип, олардан ажык-кончаа манавайн, артык бодал чокка, үнелеп, хүндүлеп чоруур ужурлуг бис. Ада-иелири кайы хире өөрүшкүлүг болур тудум, ажы-төлдүң сагыш-сеткили чиик чаагай болур. Сагыш-сеткили чиик чаагай болган ужурундан уйгу-дыжы база чаагай, амыр-дыштыг болур. Канчаар-даа ап көөрге, дөгүй берген ада-иезин шак ынчаар хүндүлеп, үнелеп чоруур болза, буянныг ажы-төлүнүң бүгү назынында чурттап эртер ак оруу кажан-даа муңгашталбас.
Геше Лобсанг Тхуптен. – ЧЫРЫК ДУЗА — IV. Ог-буле болгаш амыдырал дугайында мерген угаадыглыг чагыг сумелер. – ООО «Тываполиграф». – Кызыл — 2023. – 314-321-ги арыннар.
Фото В. Иргит
